Bilimin Işığında


  • Kayıt: 28.01.2017 22:34:00 Güncelleme: 28.01.2017 22:34:00

Bilimin Işığında 

 

Yel değirmenleriyle ünlü Zaan bölgesinin saklı sırları


Geçtiğiz ay Zaanse Schans ve Zaanse Müzesi'ni ailecek ziyaret ettik. Günümüzde Zaanse Schans Kuzey Hollanda'danın en popüler turistik mekanlardan biri oldu ve yel değirmenleri ile meşhur otantik bir bölge olarak tanındı. Zaanse Schans’a ilk 25 yıl önce gitmiştim ve sonra Koog aan de Zaan bölgesinde ar-ge ve üretim yapan Tate & Lyle firmasında çalışırken Zaanse Schans’ı sıkça ziyaret etmek için öğle saatlerinde Zaanse Schans’a yürüyüşler düzenlerdim. Yel değirmenlerinin kullanım alanları, Avrupa endüstrisine ve yerel ekonomisine katkısının yanı sıra doğadaki rüzgar gücünü mekaniksel güçe çeviren bu önemli yapılar benim yel değirmenlerine olan hayranlığımı arttırdı. 


Yel değirmenleri çok eski zamanlardan beri buğday öğütmek için kullanılmış olup özellikle karayı denizden su pompalayarak ayırmak için kullanılmıştır ve Hollanda’nın oluşmasında katalizör rolü almıştır. 1850 yıllarında, Hollanda 10.000 'den fazla yel değirmenine ev sahipliği yaparken bugün maalesef yaklaşık 1000 tane yel değirmeni bulunmaktadır. 


Zaan deresi Hollanda’nın Zaanstad belediyesinde bulunan ve yaklaşık 13,5 kilometrelik adeta tarihi bir su yoludur. Zaanstad belediyesinin kuzeyinde başlayan bu dere Kuzey Denizi kanalı ile birleşir ve büyük yük gemilerine hizmet verir. Bügünkü haliyle tanınan Zaanse Schans’ın tarihçesi 17. yüzyıla dayanır ve Zaan bölgesinin sanayi mirasıdır.


Zaan bölgesine baktığımızda, Hollanda'nın başka herhangi bir bölgesine benzemediğini görürüz. Yüzyıllar boyunca ne kentsel ne de kırsal kalmış. Buna rağmen Zaan bölgesi, gıda endüstrisi ile ve yenileşim becerileri bir araya getirebilen üstün insanlarıyla, Avrupa'nın ve belki de dünya’nın ilk sanayileşmiş bölgesi ünvanını taşımaktadır. 


Kısaca Zaan bölgesinin tarihçesi şöyle: 17. yüzyılda başlayıp ve Hollanda Altın Çağ’larını yaşarken 19. yüzyılın sonunda 600'ü aşkın yel değirmeni faaliyet görüyordu. Yel değirmenleri Zaan bölgesinin rüzgar enerjisi ile çalışan fabrikalarıydı ve Hollanda Altın Çağ'ının başarıya gitmesini sağladı. Bölgenin girişimci ve yenileşim öncüsü Cornelis Corneliszoon van Uitgeest sayesinde Zaan bölgesindeki yel değirmenlerin kapasitesi ve kullanım alanları genişledi. 


Hızar mucidi olan Cornelis Corneliszoon van Uitgeest yel değirmeninin dönen hareketini bir krank mili vasıtasıyla aşağı yukarı hareket etmesini sağlayarak odun kesiminde kullanılmasına öncü oldu. Uzun ve yan yana montaj edilmiş testereler sayesinde ağaç kütükleri en üstün hassasiyetle keresteler haline getirildi. Corneliszoon’un icadı daha sonra “paltrokzaagmolen” denilen kereste yel değirmeniyle entegre edilerek Hollanda gemi üretimi zirvelere ulaştı. Bu sayede Hollandalılar hem dünyayı dolaştı hemde Uzak Doğu ve Amerika kıtalarından getirdiği ham maddeleri Zaan bölgesinde işleyerek ticarette ve dünya ekonomisinde ilk sıralarda yer aldı. Zaan bölgesinde kerestenin yanı sıra Uzak Doğu’dan getirilen baharatlar, gıdalar, boyalar, yağlar, kağıt, lifler, un, kakao ve daha birçok ürün endüstriyel boyutta üretildi. Yerel endüstri hem Zaan bölgesine hemde Hollanda ekonomisine daha önce hiç görülmemiş katkılarda bulundu. Bölgenin “Zaankanter” adı ile anılan haklı yeniliklerini geliştirmeye ve paylaşmaya devam etti. Yazı ve baskı için kullanılan beyaz kağıt üretimine de üstün katkılarda bulundu Zaan bölgesi ve kağıt üretim kapasitesi artırıldı.


19. yüzyılda buhar gücü ile çalışan makinalar yel değirmenlerinin yerini almış olsada 20. yüzyılda Zaan bölgesi modern bir sanayi bölgesine dönüştürüldü. Tek değişmeyen Zaan bölgesinin sürekli geliştiren, üstün kalite ürünleri üreten ve yenileşime değer veren halkı oldu.